Küçük ünlü uyumu ne demektir, Türkçe de ünlü uyumu nedir, küçük ünlü uyumu içinde bulunan ekler nelerdir, küçük ünlü uyumu için istisnalar nelerdir, küçük ünlü uyumunun tanımı nedir? gibi konulara açıklık getireceğiz.
Küçük Ünlü Uyumu Ne Demektir?
Küçük ünlü uyumu ya da düzlük-yuvarlaklık kuralı, Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biridir. Türkçe söz dağarcığındaki öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir. Küçük ünlü uyumunun iki kuralı vardır bunlar;
a, e, ı, i > a, e, ı, i: Türkçede bir sözcüğün herhangi bir hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa bunu izleyen “ilk hecede” de düz ünlü bulunmalıdır:
- anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek vb.
o, ö, u, ü > a, e, u, ü: Türkçede bir sözcüğün herhangi bir hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen “ilk hecede” geniş düz (a, e) veya dar yuvarlak (u, ü) ünlü bulunmalıdır:
- boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta vb.
Küçük sesli uyumunda dikkat edilmesi gereken husus -ilk heceden başlayarak- her bir hecedeki ünlünün kendinden “sadece” bir sonraki ünlü ile karşılaştırılması gerektiğidir. Yani her ünlü ikilisi kendi içinde değerlendirilmelidir:
buralardayım (2. kurala uyuyor: yuvarlak - geniş düz) buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz) buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz) buralardayım (1. kurala uyuyor: düz - düz)
Yukarıdaki örnekte görüleceği üzere ilk ünlü (u) ve son ünlü (ı) küçük sesli uyumuna uymadığı halde “buralardayım” sözcüğü küçük sesli uyumuna uymaktadır.
Küçük Ünlü Uyumunda Değişim Geçirmeyen Ekler
Türkçede bazı yapım ve çekim ekleri küçük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez. Bu eklerden -gil, -mtırak ve -ki ekleri bazen küçük ünlü uyumunu bozarlar. Şimdiki zaman kipi eki -yor ise eklendiği “tüm” sözcüklerde küçük ünlü uyumunu bozar:
- okuyor, geliyor, izliyoruz, boyuyorlar vs.
-ken, -leyin ve -daş ekleri ünlü değişimi geçirmemekle birlikte, eklendikleri “tüm” sözcüklerde küçük ünlü uyumuna uyar:
- boyarken, akşamleyin, gönüldaş
Küçük Ünlü Uyumu için İstisnâlar
Küçük ünlü uyumuna aykırı birtakım Türkçe sözcükler de vardır:
- avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
Türkçeye yabacı dillerden geçen pek çok sözcük küçük ünlü uyumuna uyar. Bununla birlikte, öztürkçe olmayan bu sözcüklerde bu kural aranmaz:
- daktilo, doktor, motor, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
Büyük ve Küçük Ünlü Uyumlarının Birlikte Değerlendirilmesi
Türkçede bir sözcüğün hem büyük hem de küçük sesli uyumuna uyması için herhangi bir ünlü harften sonra şu harflerden birinin gelmesi gerekir:
Büyük ünlü uyumu: a, ı, o, u > a, ı, o, u ve e, i, ö, ü > e, i, ö, ü
Küçük ünlü uyumu: a, e, ı, i > a, e, ı, i ve o, ö, u, ü > a, e, u, ü
Her iki uyumun bileşkesi:
a’dan sonra a veya ı > kayık, balık, kapı, odayı
e’den sonra e veya i > kedi, enik, köpeği, evde, eşi
ı’dan sonra a veya ı > ırak, bıçak, Ağrı‘ya
i’den sonra e veya i > niyet, bilet, eziyet
o’dan sonra a veya u > oda, ozan, Bor’a
ö’den sonra e veya ü > özel, öykü, görüş, öneri
u’dan sonra a veya u > uzak, uzay, uzun, umut, umudu
ü’den sonra e veya ü > üşenmek, üşümek, üzüm, görücüye